Ký ức chưa phai về nạn đói 1945 qua công trình của nhà sử học Nguyễn Quang Ân

Hơn tám mươi năm đã trôi qua, nhưng ký ức về nạn đói năm 1945 - thảm họa khiến hơn hai triệu người Việt Nam thiệt mạng vẫn còn nguyên nỗi ám ảnh. Cuốn sách Sự thật về nạn đói năm 1945 (Qua tư liệu và ký ức lịch sử) của nhà sử học Nguyễn Quang Ân, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật ấn hành, là một nỗ lực nghiêm cẩn nhằm tái hiện chân thực thảm họa này qua những tư liệu quý giá và lời kể từ nhân chứng lịch sử.

Cuốn sách “Sự thật về nạn đói năm 1945” của nhà sử học Nguyễn Quang Ân, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật ấn hành.

Với cách tiếp cận sử liệu kết hợp điều tra thực địa, cuốn sách là kết quả của hơn 30 năm khảo cứu của tác giả cùng các cộng sự ở nhiều tỉnh, thành phố. Ấn phẩm được chia thành bốn phần, mỗi phần là một lát cắt lịch sử giúp độc giả tiếp cận thảm họa không chỉ qua dữ kiện mà còn qua góc nhìn của những con người từng sống trong hoàn cảnh tận cùng đói khổ.

Phần thứ nhất trình bày các tài liệu đương thời sống động của sự kiện nạn đói năm Ất Dậu, giúp người đọc hình dung toàn cảnh xã hội Việt Nam năm 1945, giai đoạn cuối của Chiến tranh thế giới thứ hai, khi phát xít Nhật thay thế thực dân Pháp trong bộ máy thống trị nhưng vẫn tiếp tục chính sách bóc lột thô bạo. Cùng với thiên tai, mất mùa ở nhiều tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, các chính sách vơ vét thóc gạo, cưỡng ép trồng đay và cắt đứt tuyến vận tải lương thực đã tạo nên thảm cảnh chết đói hàng loạt. Từ các ghi chép đương thời, có thể thấy mức độ khốc liệt lên tới đỉnh điểm của nạn đói: ở Hà Nội, mỗi ngày xe bò đi thu xác chết; ở các tỉnh như Thái Bình, Nam Định, Hà Nam, cảnh người chết la liệt ven đường, trẻ con bới rác tìm ăn, mùi xác người chết phân hủy bốc lên nồng nặc, người sống không có sức chôn người chết…

Các tư liệu báo chí của Việt Minh và Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thời kỳ đầu, các tờ báo như Dân tộc, Lao động, Cứu quốc, Cờ giải phóng… không chỉ phản ánh thực trạng nạn đói mà còn thể hiện vai trò của các tổ chức cách mạng trong việc vận động nhân dân cứu đói, tương trợ lẫn nhau và kêu gọi chia sẻ trong cộng đồng. Tinh thần đoàn kết, tình nghĩa đồng bào trong lúc hoạn nạn được tái hiện rõ nét qua các phong trào “hũ gạo cứu đói”, “mỗi người nhường một bữa ăn”. Những tư liệu này không chỉ có giá trị lịch sử mà còn là minh chứng cho sức mạnh của lòng nhân ái dân tộc trong những thời khắc đen tối nhất.

Phần thứ hai tập hợp tài liệu được viết sau nạn đói, bao gồm những nghiên cứu tiêu biểu của các nhà sử học tên tuổi như Trần Huy Liệu, Trần Văn Giàu và những hồi ký đậm chất tư liệu của nhà văn Tô Hoài, nhà giáo Lưu Văn Lăng,... Trong ký ức của các ông, hình ảnh về những người lang thang đi tìm miếng ăn trên các nẻo đường, những xác người chết đói… đã trở thành nỗi ám ảnh suốt đời. Ở nhiều làng quê, số người chết lên đến nửa dân số trong một thời gian ngắn. Các ghi chép này giúp người đọc nhận diện một cách đầy đủ và nhân văn hơn về thảm họa của nạn đói năm 1945.

Cuốn sách “Sự thật về nạn đói năm 1945” của Nguyễn Quang Ân góp phần làm rõ một thảm họa lịch sử qua tư liệu và ký ức chân thực.

Phần thứ ba là phần đặc biệt nhất của cuốn sách, giới thiệu kết quả điều tra thực địa của chính tác giả và các cộng sự tại 19 điểm thuộc 8 tỉnh, nơi nạn đói hoành hành dữ dội nhất. Qua hàng trăm cuộc phỏng vấn nhân chứng lịch sử, cuốn sách cung cấp một nguồn dữ liệu định lượng quý hiếm, dựng lại tương đối chính xác mức độ tổn thất, hậu quả và phản ứng của cộng đồng trước cơn đói. Có xã ở Thái Bình mỗi ngày có hàng chục người chết, phần lớn là người già và trẻ em. Nhiều gia đình vì đói phải bán con, bán vợ, hoặc ăn cả xác người chết. Mỗi con số không còn là thống kê lạnh lùng, mà là tiếng kêu thương của hàng triệu kiếp người bị đẩy xuống đáy tận cùng của đau khổ.

Phần thứ tư là các hoạt động điều tra, nghiên cứu, hợp tác quốc tế và truyền thông về nạn đói năm 1945 của các nhà sử học, nhà báo Việtt Nam và Nhật Bản.

Điểm đáng quý của cuốn sách nằm ở chỗ nó không chỉ dừng lại ở việc liệt kê tư liệu hay tái dựng một bi kịch lịch sử, mà còn thể hiện rõ thông điệp nhân văn sâu sắc: nhìn lại lịch sử không phải để oán trách quá khứ mà để hiểu rõ nguyên nhân, rút ra bài học và nêu cao trách nhiệm với hiện tại và tương lai. Nạn đói năm 1945 là hệ quả của chiến tranh, của chế độ thống trị tàn bạo, của thiên tai và sự vô cảm của kẻ có quyền. Nhưng cũng chính trong cơn đói ấy, tình người đã sáng lên, lòng yêu nước được hun đúc, góp phần trực tiếp vào sự thành công của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Với văn phong sử học nghiêm cẩn, cách trình bày logic, nhiều dẫn liệu thuyết phục và hình ảnh minh họa sống động, Sự thật về nạn đói năm 1945 là tài liệu quý không chỉ với giới nghiên cứu, mà còn với mọi bạn đọc yêu lịch sử, muốn hiểu sâu về những biến cố làm thay đổi vận mệnh dân tộc. Trong thời đại mà ký ức lịch sử có nguy cơ phai nhạt trước tốc độ thông tin hiện đại, những cuốn sách như thế này đóng vai trò như ngọn đèn soi sáng ký ức, khơi gợi sự đồng cảm và thức tỉnh trách nhiệm cộng đồng.

Lịch sử đã lùi xa, nhưng “nạn đói năm Ất Dậu” vẫn còn đó trong tâm khảm người Việt. Việc đọc lại, suy ngẫm và lan tỏa những cuốn sách như Sự thật về nạn đói năm 1945 không chỉ là hành động tưởng niệm đồng bào đã khuất, mà còn là cách để chúng ta trân trọng hơn những gì đang có và gìn giữ điều đó cho mai sau.