Ngày 22/9/1940, quân đội Nhật Bản tiến vào chiếm đóng Việt Nam. Thực dân Pháp đầu hàng Nhật Bản bằng hiệp ước bổ sung quy định thể thức chiếm đóng Đông Dương của quân đội Nhật. Từ đây xuất hiện mối quan hệ cộng trị - cộng tác Nhật - Pháp tại Việt Nam, nhân dân ta chịu cảnh “một cổ hai tròng”.
Ngày 9/3/1945, quân Nhật tiến hành cuộc đảo chính quân sự lật đổ thực dân Pháp, độc chiếm Việt Nam, dựng nên Chính phủ Trần Trọng Kim phục vụ cho việc chiếm đóng của quân đội Nhật Bản. Là một thực thể chính trị chỉ tồn tại bốn tháng sáu ngày, là đối tượng trực tiếp bị đánh đổ của Cách mạng Tháng Tám năm 1945, nhưng Chính phủ Trần Trọng Kim đã để lại một dấu ấn nhất định trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động của đất nước. Tuy nhiên, việc nghiên cứu thực thể chính trị này chưa được quan tâm nhiều và chủ yếu theo ba khuynh hướng, hoặc là lên án gay gắt, phủ định tuyệt đối, hoặc coi đó như là một chính phủ dân tộc của những trí thức yêu nước, hoặc cho rằng đây là chính phủ của những nhà kỹ trị có tinh thần dân tộc.
Nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công (19/8/1945 – 19/8/2025) và Quốc khánh 2/9 (1945 - 2025), nhằm góp phần làm sáng tỏ diễn trình lịch sử của cuộc Cách mạng Tháng Tám, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản lần thứ tư, có chỉnh sửa, bổ sung cuốn sách: Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử của GS.TS. Phạm Hồng Tung.
Cuốn sách gồm ba chương: Chương I - Hoàn cảnh lịch sử dẫn tới sự ra đời của Nội các Trần Trọng Kim, khi Nhật lật đổ Pháp và dựng chính quyền bản xứ do Bảo Đại đứng đầu, tập hợp nhiều trí thức “Tây học” mang tư duy cải cách. Chương II - Sự ra đời và hoạt động của Nội các Trần Trọng Kim, phân tích quá trình lựa chọn, thành lập và những hoạt động của nội các, từ thành lập Ủy ban dự thảo hiến pháp, cải tổ giáo dục, lập Bộ Thanh niên, phát động phong trào xã hội, đến thương lượng thu hồi Nam Kỳ và các thành phố nhượng địa… Chương III - Về bản chất, vai trò và vị trí lịch sử của Nội các Trần Trọng Kim, lý giải nguyên nhân sụp đổ của Nội các này trong bối cảnh Nhật đầu hàng Đồng minh, sức ép của phong trào cách mạng và nạn đói 1945; đồng thời nêu những đánh giá về vai trò, bản chất, vị trí, “công” và “tội” của Nội các Trần Trọng Kim từ nhiều phía, nhiều quan điểm của các học giả trong nước, nước ngoài, qua các thời kỳ; trên cơ sở đó lý giải một cách khách quan và toàn diện, sâu sắc và cụ thể, với cách tiếp cận mới mẻ, sáng tạo.
Nội dung cuốn sách trình bày một cách toàn diện, sâu sắc và cụ thể về hoàn cảnh, nguyên nhân ra đời, các chủ trương, chính sách và hoạt động của Nội các Trần Trọng Kim từ khi được Hoàng đế Bảo Đại phê chuẩn thành lập ngày 17/4/1945 cho đến phiên họp cuối cùng ngày 23/8/1945 và đề xuất cách tiếp cận, đánh giá mới về bản chất, vai trò và vị trí lịch sử của nội các này. Cuốn sách nêu rõ: Nội các Trần Trọng Kim và toàn bộ hệ thống chính quyền bản xứ do nó đứng đầu chính là một bộ phận hợp thành của cơ cấu quyền lực thống trị Việt Nam hình thành sau cuộc đảo chính ngày 9/3/1945. Vì vậy, việc lực lượng yêu nước và cách mạng do Đảng Cộng sản Đông Dương và Mặt trận Việt Minh lãnh đạo đã khôn khéo và dũng cảm, thông qua cuộc đấu tranh ngoại giao đầy sáng tạo mà trung lập hóa được gần 100 nghìn quân Nhật, đồng thời lật đổ toàn bộ hệ thống chính quyền do Nội các Trần Trọng Kim đứng đầu chính là phương thức mà nhân dân ta đã vùng lên “đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”, “lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật” một cách nhanh gọn và ít đổ máu - như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định trong bản Tuyên ngôn độc lập lịch sử.
