Tìm về vẻ đẹp của một kiệt tác thi ca qua bộ 5 ấn phẩm về Truyện Kiều

Trong kho tàng văn học Việt Nam, có những tác phẩm đã vượt ra khỏi phạm vi thời đại, trở thành bất tử và là một phần hồn cốt của dân tộc. Truyện Kiều của Đại thi hào Nguyễn Du là một tác phẩm kinh điển, là “viên ngọc tỏa sáng lấp lánh” soi rọi chiều sâu tư tưởng, đạo lý và cảm nhận sâu sắc về số phận con người trong xã hội phong kiến. Trải qua hàng trăm năm, số bản Kiều chữ nôm và chữ quốc ngữ, bao gồm cả bản chép tay và bản in hiện đại, đã lên tới con số hàng trăm. Để tiếp nối hành trình khám phá và phổ biến kiệt tác này, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật vừa xuất bản, giới thiệu đến công chúng 5 ấn bản Truyện Kiều gồm: Kim, Vân, Kiều truyện do Trương Vĩnh Ký phiên âm và chú giải; Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh) do Bùi Kỷ - Trần Trọng Kim hiệu khảo; Kim Vân Kiều chú thích do Bùi Khánh Diễn chú thích; Kiều truyện dẫn giải do Hồ Đắc Hàm dẫn giải và Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) do Nông Sơn Nguyễn Can Mộng hiệu đính và chú thích.

Bộ sách 5 ấn bản Truyện Kiều do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành.

“Với trái tim chan chứa yêu thương và sự thấu cảm về nỗi đau nhân thế, Nguyễn Du đã kể lại cuộc đời lưu lạc, truân chuyên của nàng Kiều - người con gái tài hoa bạc mệnh. Hình tượng Kiều đã vượt ra khỏi số phận của một nhân vật văn học để trở thành biểu tượng cho thân phận con người, cho khát vọng tình yêu, tự do và công lý” - trong Lời Nhà xuất bản các cuốn sách đã nhận định như vậy. Chính vì giá trị nội tại bất biến ấy, Truyện Kiều được ngâm vịnh, truyền tụng, giảng giải, khảo cứu trên mọi hình thức, từ những bản chép tay cổ cho đến những ấn bản in hiện đại nhất.

Năm ấn bản được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật giới thiệu lần này giúp độc giả đương đại mở rộng thêm cánh cửa để bước vào thế giới thi ca uyên bác của Nguyễn Du. Mỗi ấn bản đều mang dấu ấn riêng của người làm học thuật, cách phiên âm mang đặc trưng ngôn ngữ, văn hóa và tư duy học thuật của từng thời kỳ. Bên cạnh việc phiên âm, các học giả còn dày công khảo cứu, đối chiếu, chú thích và dẫn giải vô cùng công phu. Từ việc giải nghĩa điển cố, điển tích, làm rõ cách dùng từ cổ, đến việc chú giải văn hóa, phong tục, thể hiện sự uyên thâm của các nhà nghiên cứu và sự tâm huyết đối với di sản của Nguyễn Du.

Ấn bản “Kim, Vân, Kiều truyện” - bản phiên âm và chú giải của học giả Trương Vĩnh Ký.

Kim, Vân, Kiều truyện - bản phiên âm và chú giải của học giả Trương Vĩnh Ký xuất bản lần đầu năm 1875 tại Sài Gòn, được coi là cuốn Truyện Kiều bằng chữ quốc ngữ đầu tiên ở Việt Nam. Công trình của Trương Vĩnh Ký mang giá trị lịch sử đặc biệt khi ra đời trong bối cảnh chữ quốc ngữ đang dần định hình và khẳng định vai trò, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong việc đưa kiệt tác của Nguyễn Du đến với công chúng một cách rộng rãi. Cuốn sách có kèm lời nói đầu bằng tiếng Pháp nhằm giới thiệu với độc giả phương Tây đương thời. Trong lời nói đầu ấy, Trương Vĩnh Ký không chỉ ngợi ca giá trị đạo đức, triết lý nhân sinh và tính giáo hóa sâu sắc của Truyện Kiều, mà còn khẳng định sức ảnh hưởng của tác phẩm đến mọi tầng lớp trong xã hội. Bên cạnh việc phiên âm Truyện Kiều, ông còn chú giải rất mạch lạc, cụ thể các điển tích, điển cố, bối cảnh văn hóa - lịch sử mà Nguyễn Du đã gửi gắm trong từng câu chữ. Là một học giả, một người con của Nam Bộ, bản phiên âm Kiều của Trương Vĩnh Ký sử dụng nhiều từ ngữ mang phương ngữ miền Nam, cùng nhiều từ ngữ cổ, xưa mà người đọc ngày nay sẽ thấy khó hiểu hơn các bản Kiều sau này. Việc xuất bản cuốn sách giúp độc giả hôm nay tiếp cận với văn bản quốc ngữ sơ khai và cảm nhận được lao động trí tuệ của người đi trước trong việc gánh vác sứ mệnh văn hóa, ngôn ngữ.

Ấn bản “Kim Vân Kiều chú thích” của Bùi Khánh Diễn.

Bản Kim Vân Kiều chú thích của Bùi Khánh Diễn được con trai cụ là Bùi Thiện Căn xuất bản năm 1924, tại nhà in Ngô Tử Hạ (Hà Nội). Mang sứ mệnh chuẩn hóa văn bản và làm sáng tỏ lớp vỏ ngôn từ, bản chú thích của Bùi Khánh Diễn đã sửa lại một số chữ bị sai trong bản nôm và chú thích các điển tích, đồng thời giải nghĩa truyện theo lối văn xuôi. Chẳng vậy mà Tổng đốc Nam Định Phạm Văn Thụ khi ấy viết lời Tựa cho Kim Vân Kiều chú thích của Bùi Khánh Diễn đã nhận định: “Xem núi có lên tận tuyệt đỉnh, mới biết núi là cao, xem bể có ra tới đại dương, mới biết bể là rộng, xem văn nôm có hiểu hết điển tích chữ mới biết văn nôm là thần tình… bộ sách này cũng ví như cái thang chèo núi, cái buồm vượt bể, công cụ án Bùi ta khảo cứu rất có ích cho lũ thiếu niên đồng bào trong đám rừng triết học xưa nay, nhà khảo cứu đối với nhà chước thuật, sự nghiệp thế nào xin để sau này công luận”.

Ấn bản “Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh)” do hai học giả Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim hiệu khảo

Trong số các bản Kiều, Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh) của hai học giả Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim được xem là một trong các bản Kiều bằng chữ quốc ngữ phổ biến nhất trong thế kỷ XX ở nước ta. Xuất bản lần đầu năm 1925, ấn bản này thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa tinh thần học thuật nghiêm túc và mong muốn phổ biến văn hóa dân tộc đến công chúng. Được hiệu khảo bởi hai học giả là những trí thức uy tín hàng đầu, bản Kiều này đã được hai ông dành nhiều tâm huyết so sánh, đối chiếu các dị bản, hiệu đính văn bản, chú thích cẩn trọng những điển cố, điển tích, cách hành văn và cách gieo vần của Nguyễn Du, nhờ vậy đã đem đến cho độc giả một phiên bản Kiều vừa chuẩn xác về nội dung, vừa dễ tiếp cận về ngôn ngữ. Giá trị của bản hiệu khảo này không chỉ nằm ở tính chuẩn xác của từng câu chữ mà còn ở phương pháp luận khoa học mà hai học giả đã dày công áp dụng, biến ấn bản này thành một tài liệu tham khảo không thể thiếu trong mọi nghiên cứu chuyên sâu về Kiều.

Ấn bản “Kiều truyện dẫn giải” của Hồ Đắc Hàm.

Kiều truyện dẫn giải của Hồ Đắc Hàm (xuất bản năm 1929 tại nhà in Đắc Lập, Huế) gồm 2 mục chính: Truyện Kiều, được chia thành 238 đoạn, mỗi đoạn đều tóm tắt đại ý và lược thuật qua; phần chú thích chữ Hán. Ngoài ra, sách còn có mục Đối tra, nhằm tra cứu theo tự mẫu quốc ngữ bản của Hồ Đắc Hàm và một số bản Truyện Kiều cùng thời điểm đó. “Dẫn giải” ở đây không chỉ là giải nghĩa bề mặt, mà là một hành trình phân tích sâu sắc về những tầng lớp ý niệm về “tài - mệnh”, “thiện - ác” và “tâm - tài” mà Nguyễn Du đã gửi gắm. Ấn bản của Hồ Đắc Hàm giúp người đọc không chỉ hiểu Truyện Kiều nói gì, mà còn lý giải tại sao đại thi hào Nguyễn Du lại viết như vậy, và thông điệp tác giả muốn truyền tải là gì, đặc biệt trong một tác phẩm giàu tính đa nghĩa.

Ấn bản “Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh)” do học giả Nông Sơn Nguyễn Can Mộng hiệu đính và chú thích.

Độc giả muốn tiếp cận tuyệt tác Truyện Kiều bằng tinh thần vừa thưởng thức vừa khảo cứu, hiểu sâu hơn các điển tích, điển cố, bối cảnh văn hóa - lịch sử mà Nguyễn Du gửi gắm qua từng câu chữ, có thể tìm đến Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) do học giả Nông Sơn Nguyễn Can Mộng hiệu đính và chú thích (in lần đầu năm 1936). Đây là một ấn bản được hiệu đính và chú giải rất nghiêm cẩn, đưa độc giả đi sâu hơn vào việc lý giải và phân tích ý nghĩa văn học, triết lý và tư tưởng nhân sinh của tác phẩm.

Năm ấn bản của bộ Truyện Kiều được đặt cạnh nhau, phần gáy sách sẽ ghép lại thành bức chân dung nàng Kiều.

Qua việc xuất bản năm công trình học thuật quý giá này, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật không chỉ mang đến cho độc giả cơ hội tiếp cận những phiên bản Truyện Kiều đa dạng về hình thức (phiên âm, chú thích, dẫn giải, hiệu đính), cảm nhận được vẻ đẹp của một tuyệt tác thi ca mà còn giúp công chúng cảm nhận được bề dày tư tưởng, chiều sâu nhân sinh quan và hơi thở thời đại của một di sản tinh thần vô giá của cha ông. Mỗi bản Kiều là một chứng tích văn hóa, một nấc thang của tiến trình ngôn ngữ, và trên hết, là minh chứng cho sức sống bất diệt của một kiệt tác trong lòng dân tộc Việt Nam.

Điều thú vị là, khi đặt năm ấn bản này cạnh nhau, phần gáy sách sẽ ghép lại thành bức chân dung nàng Kiều - một thiết kế tinh tế và ý nghĩa dành cho độc giả, đồng thời góp phần làm tăng tính thẩm mỹ cũng như tôn lên giá trị nghệ thuật của một kiệt tác.