Pháp luật Việt Nam và việc bảo đảm quyền con người*

Khi lựa chọn định hướng phát triển theo xu hướng tiến bộ, các quốc gia đều cố gắng phấn đấu vì hạnh phúc của con người, vì thế bảo vệ các quyền của con người là một tất yếu khách quan. Ở Việt Nam, nhất quán với nguyên tắc tất cả vì tự do và hạnh phúc nhân dân, Đảng và Nhà nước ta vừa không ngừng hoàn thiện hệ thống pháp luật tạo tiền đề pháp lý bảo đảm quyền con người, vừa luôn xây dựng các chính sách cụ thể để từng bước cải thiện, không ngừng nâng cao đời sống nhân dân.

Về mặt pháp lý, lần đầu tiên khái niệm "quyền con người" được đề cập tại Điều 50 Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1992. Nhưng các quyền cơ bản của con người đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định trong bản Tuyên ngôn độc lập, sớm hơn ba năm so với Tuyên ngôn quốc tế nhân quyền được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 10-12-1948. Cách đây 94 năm, các quyền cơ bản của các dân tộc ở Đông Dương đã được Hồ Chí Minh thay mặt Hội những người An Nam yêu nước đưa ra trong Yêu sách của nhân dân An Nam gửi Hội nghị hòa bình Versailles năm 1919. Trong đó, Người kêu gọi Chính phủ Pháp cải cách pháp lý ở Đông Dương để cho người bản xứ được quyền hưởng các bảo đảm về pháp luật như người Âu châu; tự do báo chí và tự do ngôn luận; tự do cư trú ở nước ngoài và tự do xuất dương; tự do học tập; thay chế độ ra các sắc lệnh bằng chế độ ra các đạo luật; đoàn đại biểu thường trực của người bản xứ, do người bản xứ bầu ra,...

Như vậy, cách chúng ta gần một thế kỷ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định mạnh mẽ quan hệ biện chứng giữa độc lập dân tộc và quyền con người. Vì thế, mục đích của sự nghiệp đánh đuổi ngoại xâm, giành độc lập dân tộc chính là để bảo đảm các quyền con người được thực hiện đầy đủ. Đó cũng là cơ sở lý luận - thực tiễn để Người cho rằng: "Nếu nước độc lập mà dân không hưởng hạnh phúc, tự do thì độc lập cũng không có nghĩa lý gì"[1]. Từ lý tưởng cao đẹp đó, Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn chú trọng xây dựng, củng cố và hoàn thiện hệ thống pháp luật, kể cả trong những năm tháng chiến tranh ác liệt. Và cũng xuất phát từ quan điểm của Đảng, Nhà nước Việt Nam là xây dựng nhà nước pháp quyền để bảo vệ quyền con người, bảo vệ thành quả của cách mạng, bảo vệ chủ quyền, độc lập và toàn vẹn lãnh thổ, bảo vệ nền văn hóa Việt Nam, mà việc lấy ý kiến của nhân dân vào dự thảo Hiến pháp, dự thảo các đạo luật, văn bản dưới luật đã thành thông lệ, được quy định trong pháp luật, thể hiện sự coi trọng quyền công dân, cố gắng để các văn bản pháp lý có tính khả thi cao trong cuộc sống. Điều này còn thể hiện quyết tâm xây dựng và không ngừng hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.

Đạo luật quan trọng đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa - Hiến pháp năm 1946, ra đời sau ngày đất nước giành lại độc lập đã kế thừa truyền thống nhân văn, nhân ái của dân tộc ta, kết hợp truyền thống văn hóa Á Đông với tinh hoa văn minh phương Tây nhằm mục tiêu giữ vững độc lập cho Tổ quốc, bảo đảm hạnh phúc cho nhân dân. Các quyền cơ bản của con người được khẳng định trong Hiến pháp 1946 và không ngừng được bổ sung trong các Hiến pháp sau đó. Trong công cuộc đổi mới, Nhà nước Việt Nam ban hành nhiều đạo luật quan trọng nhằm tạo cơ sở pháp lý đầy đủ, vững chắc cho việc tôn trọng và bảo đảm thực thi quyền con người. Các bản dự thảo luật đều được công bố công khai trên các chuyên trang xây dựng pháp luật, các website của nhà nước và các phương tiện thông tin đại chúng. Nhiều cuộc hội thảo được tổ chức với sự tham gia, hỗ trợ của cơ quan chính phủ và tổ chức phi chính phủ. Người dân, các chuyên gia trong nước và các tổ chức quốc tế nhất là các cơ quan Liên hợp quốc đã góp ý kiến trực tiếp với cơ quan soạn thảo luật, cơ quan thẩm định luật, hoặc góp ý với Quốc hội, đại biểu Quốc hội. Các cơ quan của Chính phủ, các đoàn đại biểu Quốc hội, đại biểu hội đồng nhân dân thường xuyên đi cơ sở xã, phường, thị trấn, gặp gỡ, tham vấn ý kiến nhân dân, chú trọng đến những người dân chịu tác động trực tiếp của luật. Nhiều hội nghị của các cơ quan xây dựng pháp luật mời đại diện nhân dân đến dự để tiếp thu ý kiến đóng góp trực tiếp. Khi tiến hành xây dựng Luật bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em và Luật nuôi con nuôi, các cơ quan xây dựng luật đã mời trẻ em đến để trình bày ý kiến tại các hội thảo, hội nghị. Một số tổ chức phi chính phủ như Hội bảo vệ quyền trẻ em tổ chức các cuộc tham vấn với các nhóm trẻ em đại diện cho các vùng, miền. Khi xây dựng Luật khiếu nại và Luật tố cáo, hai bộ luật nhận được nhiều ý kiến đóng góp của nhân dân, nhiều tổ chức quốc tế được mời tham dự các hội thảo xây dựng luật. Các phương tiện thông tin từ Trung ương đến địa phương đều đưa tin cập nhật về các luật này để nhân dân theo dõi. Nhờ sự đóng góp có trách nhiệm của các tầng lớp nhân dân mà chất lượng các văn bản luật, văn bản quy phạm pháp luật đã ngày càng được nâng cao.

Trong các đạo luật liên quan trực tiếp đến bảo đảm quyền con người được ban hành từ năm 2009 đến nay, có thể kể đến các bộ luật quy định cụ thể về trách nhiệm của Nhà nước trong bảo đảm lợi ích của công dân như Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước (năm 2009), Luật người cao tuổi (năm 2010), Luật người khuyết tật (năm 2010), Luật nuôi con nuôi (năm 2010), Luật thi hành án (năm 2010). Một số luật bảo vệ quyền khiếu nại và tố cáo của công dân đã ra đời như Luật khiếu nại (năm 2011), Luật tố cáo (năm 2011), Luật phổ biến, giáo dục pháp luật (năm 2012). Nhiều đạo luật được ban hành, sửa đổi nhằm bảo đảm quyền tự do và bất khả xâm phạm của công dân như Luật phòng chống mua bán người (năm 2011), Luật xử lý các vi phạm hành chính (năm 2012). Tinh thần nhân đạo được thể hiện trong Bộ luật hình sự (sửa đổi, bổ sung năm 2009), xóa bỏ hình phạt tử hình đối với tám tội danh, giảm số tội danh có thể áp dụng án tử hình từ 29 xuống còn 21 tội; không áp dụng hình phạt tù chung thân hoặc tử hình đối với người chưa thành niên phạm tội. Cùng với các luật này là một số luật bảo đảm cho người dân giám sát, kiểm soát quyền lực nhà nước như Luật tổ chức Quốc hội (năm 2001), Luật hoạt động giám sát của Quốc hội (năm 2003), Luật mặt trận Tổ quốc Việt Nam (năm 1999), và gần đây là Luật công đoàn (năm 2012)...

Căn cứ vào Hiến pháp và pháp luật, Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản, nhằm cụ thể hóa và hướng dẫn thi hành luật, ban hành các chính sách, triển khai các chương trình phát triển kinh tế - xã hội phù hợp với từng giai đoạn. Các cơ quan tư pháp không ngừng đổi mới tổ chức, hoạt động nhằm xây dựng một nền tư pháp gần dân. Tòa án trở thành công cụ hữu hiệu bảo vệ pháp luật, công lý, quyền con người. Quốc hội thực hiện quyền giám sát tối cao đối với hoạt động của Chính phủ và các cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát, Tòa án nhân dân, cơ quan thi hành án dân sự, hình sự, hành chính và bổ trợ tư pháp trong việc thi hành Hiến pháp, luật, nghị quyết của Quốc hội, pháp lệnh, nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Hoạt động mới đây là Quốc hội tiến hành bỏ phiếu tín nhiệm đối với các vị trí lãnh đạo chủ chốt của Nhà nước, Chính phủ thể hiện sinh động quyền làm chủ của nhân dân.

Là một quốc gia đang phát triển, nhận thức về pháp luật nói chung và quyền con người nói riêng của người dân còn có những mặt hạn chế, do đó, việc tuyên truyền, giáo dục pháp luật về quyền con người của nước ta giữ vị trí hết sức quan trọng để xây dựng một xã hội mọi người sống, làm việc theo Hiến pháp và pháp luật. Trong những năm qua, công việc này không chỉ được thực hiện bởi các cơ quan chức năng của Nhà nước, mà còn có sự tham gia tích cực của các tổ chức chính trị - xã hội - nghề nghiệp. Hệ thống báo chí, các tổ chức chính phủ, phi chính phủ đóng vai trò không nhỏ trong việc nâng cao nhận thức, hiểu biết pháp luật cho nhân dân, kết hợp với nhiều hình thức phong phú để tuyên truyền về quyền công dân, quyền con người. Cùng với các cơ quan như Ban Tuyên giáo Trung ương, Văn phòng Quốc hội, Bộ Ngoại giao, Bộ Tư pháp, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Ban Chỉ đạo nhân quyền của Chính phủ,... tổ chức nghiên cứu, từ năm 1994, Trung tâm Nghiên cứu quyền con người thuộc Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh đã được thành lập, đặt nền móng cho khoa học nghiên cứu về quyền con người, gần đây là sự ra đời của Trung tâm Nghiên cứu quyền con người và quyền công dân thuộc Đại học Luật Hà Nội... Hiện nay, quyền con người trở thành môn học chính khóa trong các trường luật, một số cơ sở đào tạo đã tổ chức các khóa sau đại học về nhân quyền và đang từng bước được đưa vào chương trình dạy học ở các trường phổ thông.

Tuy nhiên, vẫn có một số người không hiểu, cố tình không hiểu về những nỗ lực trong xây dựng, thực thi pháp luật về quyền con người ở Việt Nam. Họ thường đem luật pháp nước khác ra làm "mẫu mực", bất chấp sự khác biệt trong lựa chọn chính trị, văn hóa và điều kiện kinh tế, xã hội, thậm chí còn vu cáo Việt Nam "không xây dựng luật về nhân quyền". Đó là luận điệu sai trái phải bác bỏ. Song, nhìn nhận một cách khách quan, hiện vẫn còn một số cán bộ, công chức, viên chức trong bộ máy Nhà nước chưa nhận thức đúng đắn về vai trò, chức năng xã hội của mình, về quyền con người, nên có hành vi gây phiền hà, sách nhiễu làm ảnh hưởng tới uy tín của chính quyền. Một số người lợi dụng quyền công dân để thực hiện hành vi vi phạm pháp luật. Đó là hiện tượng cần phải loại trừ khỏi hoạt động xã hội, vì đi ngược lại mục đích phục vụ nhân dân, cản trở việc hiện thực hóa quyền con người. Và dù thế nào cũng không thể phủ nhận thực tế Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn cố gắng hoàn thiện pháp luật, cụ thể hóa các quy định, hướng dẫn thực hiện luật, không ngừng mở rộng dân chủ, quyết tâm xây dựng bộ máy Nhà nước trong sạch, vững mạnh; kết hợp với việc tăng cường các thể chế quốc gia bảo vệ quyền con người, việc nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động.

ANH KHÔI

Bài viết trích trong cuốn Bình luận và phê phán

do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản